Stanley Kubrick is een van de beroemdste regisseurs aller tijden, zo niet de beroemdste. Hij heeft relatief weinig films gemaakt, 13 in een carrière van bijna 50 jaar, maar in elke film heeft hij nieuwe gevoelens, verhalen en omgevingen uitgediept: van de ruimte tot de oorlog in Vietnam, van het oude Rome tot de intieme psychologie van een stel.
De scènes uit zijn films lijken zich min of meer onbewust in onze verbeelding te hebben ingeprent – de monoliet in 2001: A Space Odyssey, de bijl van Jack Nicholson in The Shining, de pedicure van Lolita en de druïdenwandeling in A Clockwork Orange.
Maar welke lettertypes gebruikte Kubrick om zulke krachtige scènes te introduceren? En welke anekdotes schuilen er achter de belettering van zijn beroemdste posters? Je raadt het al: vandaag geven we een overzicht van de lettertypes die Kubrick koos in enkele van zijn beroemdste speelfilms, samen met een merkwaardige analyse van zijn typografische passies.
Dr. Strangelove
De filmografie van Stanley Kubrick varieerde van thrillers tot oorlogsfilms, van historische films tot erotische films. Met Dr. Strangelove – Or: How I Learned Not to Worry and Love the Bomb, uitgebracht in 1964 en zijn zevende film, waagde hij zich aan komedie.
In deze zwarte satire stelt Stanley Kubrick zijn publiek op de proef door een parodie te brengen op de Koude Oorlog tijdens de jaren van maximale spanning in het conflict tussen de Verenigde Staten en Rusland. De film zit vol dissonante elementen – humor en dramatische thema’s, erotische impulsen en de dood – die door veel critici worden beschouwd als de binaire basis waarop de hele film staat.
Zelfs de eerste titels spelen met contrast door een bijna kinderlijke belettering te koppelen aan een scène die het bijtanken van een militair vliegtuig vanuit de lucht voorstelt (volgens sommigen een metafoor voor de seksuele daad). De creatie van de titels is toevertrouwd aan Pablo Ferro, een Cubaanse ontwerper die tot dan toe vooral aan reclame had gewerkt. Hij zou later met Kubrick samenwerken aan de hypnotiserende trailer A Clockwork Orange en de titels tekenen van meer dan 100 films, waaronder The Addams Family, Men in Black en Beetlejuice.
Pablo Ferro’s belettering wijkt af van wat tot dan toe het meest gebruikt werd in de cinema: het is informeel, buitengewoon langgerekt en subtiel. Perfect voor wat Kubrick wilde: tegelijkertijd de tekst en de belangrijke beelden op de achtergrond laten zien. Het werkte zo goed dat de regisseur het hele scherm vulde met aftiteling!
2001: Een ruimtewandeling
Stanley Kubricks sciencefictionfilm 2001: A Space Odyssey werd uitgebracht op een bijzonder belangrijk moment: het was 1968 en slechts een jaar later zou de mens voor het eerst voet op de maan zetten.
De aftiteling is waarschijnlijk de meest iconische van de hele productie van de regisseur met beelden van een zonsopgang vanuit de ruimte, begeleid door de onvergetelijke noten van Richard Strauss. De titel van de film verschijnt in de extreem leesbare en gedefinieerde letters van Gill Sans, misschien wel een van de meest klassieke schreefloze lettertypes, zozeer zelfs dat het ‘de Britse Helvetica’ wordt genoemd.
Eric Gill ontwierp het lettertype in 1928, op basis van het lettertype dat destijds werd gebruikt in de Londense metro en met de bedoeling te concurreren met een reeks schreefloze lettertypes die toen erg in de mode waren, waaronder Futura. Het lettertype was inderdaad meteen een succes en wordt tegenwoordig gebruikt in veel beroemde logo’s, waaronder dat van de Britse omroep BBC en het merk Tommy Hilfiger. Een curiositeit: in de titel van Kubricks film zijn de nullen in ‘2001’ weergegeven met het lettertype O.
Voor de poster van 2001: A Space Odyssey koos Kubrick het lettertype Futura, dat, zoals we zullen zien, een van de favoriete lettertypen van de regisseur is. De connecties tussen de maanlanding en Kubricks film worden nog verder versterkt door het feit dat de plaquette die de Amerikaanse bemanning op de maan achterliet om de ‘verovering’ te vieren, precies in Futura is gegraveerd.
The Shining
Dat Stanley Kubrick een perfectionist en uiterst nauwgezet was, is algemeen bekend. Maar weinigen weten misschien dat zijn strenge eisen ook golden voor de belettering. Een anekdote gaat over een van zijn meesterwerken: de psychologische thriller The Shining uit 1980.
De belettering op de speelfilm werd gemaakt door Saul Bass, de New Yorkse grafisch ontwerper en illustrator die met zijn filmtitels en speelfilmpjes een revolutie teweegbracht in de filmwereld. Hij creëerde ware meesterwerken voor Hitchcock (Vertigo, Vertigo, Vertigo), Ridley Scott (Alien) en Stanley Kubrick zelf (Spartacus). Maar Saul Bass’ roem redde hem niet van Kubricks stiptheid.
Saul Bass diende niet minder dan vijf ontwerpen in voor de poster van The Shining, maar geen enkele voldeed aan de eisen van de regisseur, die bezwaar maakte tegen de gekozen belettering: “te moeilijk te lezen” of “niet compact genoeg”, aldus de regisseur (volledig verhaal hier). Er wordt gezegd dat Kubrick meer dan 300 schetsen liet maken voordat hij tevreden was.
Denkend aan de openingsscène van The Shining is het echter moeilijk om niet gegrepen te worden door een bepaalde angst: een zeer lang shot volgt de auto van de familie terwijl deze door een afgelegen, bergachtig landschap kruipt, de muziek benadrukt de bezorgdheid, maar de finishing touch is het lettertype. Een neutrale Helvetica – ook een van de beroemdste schreefloze letters – contrasteert met al het andere dankzij een zeer verontrustend element: de kleur.
Barry Lyndon
Barry Lyndon (1975) is Stanley Kubricks tweede film met een historische setting die de avonturen – en vooral de tegenslagen – volgt van een Ierse heer in het Europa van de 18e eeuw. Het is een zeer visuele film waarin maniakaal veel aandacht wordt besteed aan de esthetiek. Het volstaat te zeggen dat alles is opgenomen met natuurlijk licht, kaarsen en olielampen, dankzij een speciale lens die Zeiss optiek voor NASA maakte.
Barry Lyndon is ook een werk dat om twee redenen afwijkt van de rest van Kubricks productie: het is bijzonder ver verwijderd van de gebruikelijke thema’s van de regisseur en het is een van de zeer zeldzame gevallen waarin sierlijke personages (met bijzonder uitgesproken wervelingen) worden gebruikt. Dit was te danken aan de tussenkomst van Bill Gold die, na weken van intensieve uitwisseling van ideeën met de regisseur, de speelfilm en het hele alfabet van personages ontwierp die Kubrick in de film zou gebruiken, inclusief voor de openingscredits en de afzonderlijke hoofdstukken.
Bill Gold is een grafisch ontwerper die bekend staat om het ontwerpen van honderden filmposters, waaronder die voor Casablanca, The Exorcist, Perfect Murder, en om zijn lange samenwerking met Clint Eastwood.
Eyes Wide Shut
Eyes Wide Shut is de film waarmee Stanley Kubrick zijn oeuvre afsluit – de regisseur stierf in hetzelfde jaar dat de film uitkwam, 1999 – en is een drama met erotische trekjes. De openingscredits worden schermvullend getoond op een zwarte achtergrond, ze zijn omlijnd en zwaar maar laten ons even, als door een kier, een glimp opvangen van de scène waarin Nicole Kidman haar jurk laat vallen. Het gebruikte lettertype voor de titels is Futura, in de Extra Bold-variant.
In een interview van een paar jaar geleden vertelt Tony Frewin – de persoonlijke assistent van Kubrick – hoe Futura het lettertype van de regisseur was en hoe hij hem vaak zonder succes probeerde over te halen om een sierlijk lettertype te gebruiken. In werkelijkheid gebruikte Kubrick Futura niet zo vaak: we zien het alleen in de openingscredits van zijn laatste film, hoewel het wel werd gekozen in verschillende posters en trailers.
Zo gaat de visuele rijkdom van Stanley Kubricks films vaak gepaard met klassieke, strakke en gracieuze lettertypes. Eenvoudige lettertypes die in de handen van andere filmmakers bijna banaal zouden lijken. Maar Kubrick maakt ze door zijn filmtechniek krachtig en vrijwel onuitwisbaar uit het geheugen, samen met de beroemdste openingsscènes van zijn films. Dit is een van de toverkunsten van Stanley Kubrick: hij is in staat om van de eenvoudigste en meest basale elementen – of het nu lettertypen of sentimenten zijn – iconen te maken.