Sinds de oudheid heeft de mens gezocht naar technieken om vormen en tekens snel automatisch te kunnen reproduceren, zonder ze allemaal te hoeven tekenen. Meer dan 35.000 jaar geleden gebruikten mensen hun handen als sjablonen om pigment op te blazen om hun grotten te versieren. Dit was geen eenvoudige tekening, maar een automatisch gebaar dat een snelle, zij het rudimentaire, ‘massa’-reproductie mogelijk maakte.
Vandaag de dag lijkt afdrukken op industrieel niveau het verste af te staan van een handmatig en instinctief gebaar; het is in feite een gemechaniseerd proces, waarbij gebruik wordt gemaakt van de meest geavanceerde technologieën. Toch zijn, met uitzondering van digitaal drukken (alleen mogelijk dankzij computers), bijna alle andere druktechnieken die vandaag de dag worden gebruikt in feite de technologische evolutie van handmatige processen die eeuwen en eeuwen geleden zijn bedacht.
De belangrijkste reproductietechnieken voor tekens die de mens door de eeuwen heen heeft bedacht, worden hieronder beschreven. Sommige zijn nu verouderd voor grootschalig gebruik, maar worden op artistiek gebied nog steeds gewaardeerd om hun eigenaardigheden. Andere technieken zijn daarentegen geleidelijk geperfectioneerd en gemechaniseerd om de industriële productie aan te kunnen, maar behouden nog steeds het basisprincipe van de techniek.
Xylografie
Van het Griekse ξύλον, xìlov, “hout” en γράφειν, gràphein, “schrijven”.
Xylografie is de oudste bekende drukmethode. De techniek bestaat uit het in reliëf graveren van een houten tablet met behulp van een punt, waarmee de niet-bedrukte delen worden verwijderd. De reliëfgedrukte delen worden vervolgens zo geïnkt dat ze, wanneer ze op een drager (papier of stof) worden gedrukt, het spiegelbeeld van het gegraveerde deel weergeven.
Xylografisch drukken werd ook gebruikt om hele boeken te drukken, waarvan de matrixen tekst en illustratie combineerden, tot de introductie van de boekdrukkunst, uitgevonden door Johannes Gutenberg in de tweede helft van de 15e eeuw.
Houtsneden bleven echter in gebruik in de artistieke sfeer. In recentere tijden hebben linoleum en Adigraf, die zachter en gemakkelijker te graveren zijn, vaak hout vervangen als basis voor gravures. In dit geval spreken we van linosnede.
Chalcografie
Van het Griekse χαλκός, khalkòs, ‘brons’ en γράφειν, gràphein, ‘schrijven’.
Intaglio is een graveertechniek die wordt gebruikt om illustraties weer te geven. In tegenstelling tot houtsneden werkt deze techniek positief, niet negatief: de elementen die later worden afgedrukt, worden direct op de matrijs gegraveerd.
Het proces omvat het graveren van een metalen plaat, gevolgd door de verdeling van inkt in de uitsparingen, d.w.z. de gegraveerde delen. Door de druk van een pers wordt de inkt in de uitgeholde delen overgebracht op de plaat.
Bij de directe methode wordt met de hand gegraveerd, terwijl de indirecte methode, bekend als etsen, gebaseerd is op het gebruik van bijtende chemicaliën om het eerder gemaakte ontwerp op de metalen plaat te graveren. In dit geval wordt de plaat voorbereid met ondoorzichtige stoffen die bestand zijn tegen het zuur; vervolgens worden de stoffen met behulp van een naald verwijderd van de af te drukken delen, die vervolgens door het zuur worden geëtst. De etsdiepte wordt bepaald door de onderdompeltijd.
Rotatiediepdruk of diepdruk is een technische ontwikkeling van diepdruk, waarbij gebruik wordt gemaakt van een roterende machine met gegraveerde cilinders die fotomechanisch worden verkregen. De inkt wordt op het papier overgebracht via een systeem van cellen met verschillende dieptes. Hoe dieper de cellen, hoe meer inkt ze kunnen vasthouden en hoe donkerder de afdruk.
Vanwege de helderheid en hoge natuurgetrouwheid van de weergave werd de rotogravure vanaf de eerste helft van de 20e eeuw vooral gebruikt voor breed verspreide tijdschriften, vandaar de naam ‘rotogravure’ als synoniem voor nieuwsmagazine.
Lithografie
Van het Griekse λίθος, lìthos, ‘steen’ en γράφειν, gràphein, ‘schrijven’.
Het belangrijkste kenmerk van lithografie, dat gebaseerd is op de verschillende chemische reacties van kleur en water, is dat de gedrukte en witte delen op hetzelfde vlak liggen. Voor het proces wordt een speciaal soort poreuze kalksteen gebruikt, dat met een vetpotlood wordt getekend en vervolgens in water wordt ondergedompeld. Terwijl de ongetekende delen een sluier van water absorberen, stoten de delen met de vetmarkering het water af; eenmaal geïnkt houden alleen de eerder gemarkeerde delen de inkt vast. Door de plaat in de pers te drukken, wordt de inkt op het papier gedeponeerd. Bij kleurenlithografie komt elke kleur overeen met een andere matrijs.
Offsetdrukken (uit het Engels, rebound) komt voort uit de lithografie, waarbij de kalksteen wordt vervangen door een metalen plaat, waarop tekens en afbeeldingen worden afgedrukt met behulp van film. Afdrukken op papier gebeurt door middel van een tussenliggende rubberen cilinder, die de inkt overbrengt door middel van rebound. Fotocompositie maakte het mogelijk om de plaat te graveren zodat deze het beeld met extreme precisie reproduceert.
Vandaag de dag is offset het meest gebruikte systeem voor grote oplagen.
Serigrafie
Van het Latijnse seri, ‘zijde’, en het Griekse γράφειν, gràphein, ‘schrijven’.
Zeefdrukken is een druktechniek die een stof gebruikt als een matrix waardoor inkt wordt overgebracht op het substraat.
Hoewel zeefdrukken tijdens de middeleeuwen vanuit het Verre Oosten in Europa werd geïntroduceerd, werd het pas in recentere tijden op grote schaal gebruikt.
Het zeefdrukstencil, oorspronkelijk gemaakt van een zijden gaas, tegenwoordig vervangen door nylon of andere kunstvezels, wordt op bepaalde plaatsen verzegeld met een emulsie zodat de inkt door de openingen van het gaas kan dringen en op het substraat onder het zeefdrukraam terechtkomt. Het doordringen van de inkt door de zeefdrukgaas gebeurt door de zachte druk van een staaf, een squeeze bar of rakel genoemd, die een rubberen rand heeft die tegen de drukgaas drukt. Om een meerkleurenzeefdruk te maken, moet voor elke kleur een sjabloon worden gemaakt.
Het grote voordeel van zeefdrukken is de mogelijkheid om op een groot aantal media af te drukken en de hoeveelheid kleur te doseren. Daarom wordt de techniek tegenwoordig zowel ambachtelijk (zie dit artikel voor wie het zelf wil proberen) als industrieel gebruikt om straatnaamborden, handelsmerken, borden, glazen ramen en spiegels, meubels, huishoudelijke apparaten, sportuitrusting, schoenen, tassen, enz. te bedrukken.
