Het futurisme ontstond in een periode van grote beroering als een revolutionaire beweging met als doel alle vormen van kunst te vernieuwen in lijn met de technologische en industriële innovaties die opkwamen. Het futurisme legde de nadruk op snelheid, technologie, jeugd, geweld en objecten die deze kwaliteiten belichaamden, zoals de auto, het vliegtuig en de industriële stad in het algemeen. De tradities van het verleden werden omvergeworpen om zich te richten op het dynamische heden.
De typografische revolutie onder leiding van Filippo Tommaso Marinetti
Tussen 1909 en 1944, de jaren die conventioneel het begin en het einde van het futurisme in Italië markeren, getuigt de behandeling van kalligrafie, lettertypes en typografie van de geest van het breken met het verleden. Er is in feite sprake van een afwijzing van zowel typografische als literaire conventies die in de loop der eeuwen waren geconsolideerd, ten gunste van meer expressieve en minder rationele composities. De compositie van de letters op de pagina moest uitingen en verbale expressies visueel reproduceren.
De futuristische typografische revolutie begon in 1912, toen Filippo Tommaso Marinetti de eerste ‘parole in libertà‘ (woorden in vrijheid) componeerde, composities waarin woorden geen syntactisch-grammaticaal verband met elkaar hebben en niet georganiseerd zijn in zinnen en perioden. De stijl is zowel fonetisch als visueel revolutionair. De sonoriteit van de woorden, die vaak onomatopeeën zijn, en hun typografische behandeling op de pagina staan voorop, in een huwelijk tussen literatuur, muziek en beeldende kunst.
Een voorbeeld van het gebruik van vrije woorden wordt gegeven in het boek Zang Tumb Tumb (1914) van Filippo Tommaso Marinetti, waarin de slag om Tripoli wordt gevierd. De titel roept de mechanische geluiden van de oorlog op – artillerie, beschietingen, explosies. De typografie weerspiegelt de rauwe, suggestieve kracht van taal. In plaats van de gevestigde regels van zinsbouw en interpunctie te volgen, leven de letters en drukken ze zichzelf uit op de pagina.
Het futuristische boek
In het manifest Vernietiging van syntaxis – Draadloze verbeelding schrijft Marinetti:
“Ik begin een typografische revolutie gericht tegen de beestachtige en misselijkmakende D’Annunzio-eske opvatting van het boek der verzen, het zeventiende-eeuwse handgeschepte papier, versierd met varens en apollos, groenten, mythologische missaallinten, epigrafen en Romeinse cijfers. Het boek moet de futuristische uitdrukking zijn van ons futuristisch denken […]. Mijn revolutie is gericht tegen de zogenaamde harmonie van de pagina’.
De grafische revolutie van het futurisme beperkt zich dus niet tot de pagina, maar betreft het hele boek. In de jaren 1920 en 1930 breidden de grafische experimenten van de Futuristen zich uit tot vormen, banden, materialen en het drukken van boeken, opgevat als echte objecten.
In 1927 publiceerde Fortunato Depero, een futuristische schilder, beeldhouwer en ontwerper, het boek Depero futurista, een verzameling van zijn typografische experimenten, reclameposters, wandtapijten en andere werken. Depero futurista presenteert zichzelf als een evolutie van de futuristische typografie geïnitieerd door Marinetti, en als het eerste boek-object.
Depero futurista, bevolkt door gedurfde grafische experimenten, innovatieve lay-outs en werken op elk artistiek gebied, staat ook bekend als Libro imballonato, omdat het wordt samengebonden door twee grote industriële bouten.
De reflectie over de vorm van het boek wordt uitgebreid naar de materialen. De mythe van de auto en het vliegtuig suggereert metaal als een van de materialen die het meest de futuristische geest vertegenwoordigen. In deze context werd de ‘Lito-Latta’ in Zinola, opgezet als een mechanische werkplaats voor de productie van gelithografeerde metalen dozen en blikken, een centrum van futuristische artistieke aggregatie. Lito-Latta werd onder andere beroemd door het drukken van twee beroemde objectboeken die rechtstreeks op blik werden gelithografeerd: Parole in libertà futuriste-tattili-termiche-olfattive van Filippo Tommaso Marinetti (1932) en L’anguria lirica. Lungo poema passionale door Tullio d’Albisola (1934).
De lay-out van Parole in libertà futuriste-tattili-termiche-olfattive is een voortdurende verrassing; tegelijkertijd benadrukt het de materialiteit van het boek en overwint het de starheid ervan met explosieve en dynamische composities.
L’anguria Lirica presenteert lyrische gedichten van Tullio d’Albisola, elk vergezeld van een tekening van Bruno Munari, gedrukt in 101 met de hand geassembleerde exemplaren.
Bruno Munari, tegenwoordig vooral bekend vanwege zijn werk in de jaren 1960 en 1970, begon zijn carrière als ontwerper in de jaren van het futurisme en produceerde minder bekende maar even briljante werken.
In 1937 leverde hij een bijdrage aan de “Almanacco anti-Letterario Bompiani” door de fotografische bijlage “Udite! Udite!”, samengesteld uit bijschriften uit Mussolini’s zinnen die binnenin pagina’s werden geplaatst met een cirkelvormig gat dat als een telescoop naar het gezicht van de Duce wees, zodat tijdens het lezen zijn gezicht altijd aanwezig was. Munari legde later uit hoe dit hulpmiddel een verholen ironie verhulde: de retoriek van Mussolini’s toespraak lijkt minder bombastisch en bijna komisch in dit soort lay-out.
