Pictogram’ is een woord dat niet nieuw voor je is, toch?
Dit verwijst naar een specifiek universum van tekens ontwikkeld in de moderne tijd, maar met een zeer oude oorsprong. In essentie is het een tekening die conventioneel wordt opgevat als een teken van iets. Een recent aanvaarde en meer gedetailleerde definitie, gebaseerd op semiotiek, ziet een pictogram als een geïllustreerde representatie; een iconisch teken dat complexe feiten weergeeft, niet door woorden of geluiden, maar door visuele betekeniscontainers te gebruiken.
Deze hebben vooraanstaande ontwerpers en wetenschappers van over de hele wereld aan het denken gezet. Definities die in de loop der tijd zijn ontwikkeld benaderen pictogrammen vanuit één gezichtspunt, kijkend naar de geschiedenis, de functie of de visuele weergave, maar zoals gezegd zijn ze veelzijdig. In feite presenteren ze verschillende elementen in termen van relaties: tussen het teken en wat het betekent, de formele techniek, de betekenis en het doel dat het geacht wordt te bereiken. Kortom, pictogrammen lijken een eenvoudige zaak, maar ze openen een venster op een interessante wereld die helemaal niet triviaal is!
Volgens Otto Neurath (econoom, filosoof en uitvinder van het Isotype-systeem) is een pictogram een element van een systeem met absolute geldigheid. Otl Aicher (grafisch ontwerper en oprichter van de Ulm School) stelde dat “het pictogram het karakter van een teken moet hebben, maar zonder een illustratie te zijn”. Voor Herbert W. Kapitzki (voormalig professor aan de Universiteit voor de Kunsten in Berlijn en medeoprichter van het Instituut voor Visuele Communicatie en Design) is “een pictogram een iconisch teken dat het karakter weergeeft van wat het moet voorstellen en dat abstractie gebruikt voor zijn tekenkwaliteit”.
Geschiedenis van pictogrammen en enkele relevante voorbeelden van pictogrammen door de millennia heen
Waar komen pictogrammen vandaan? Hebben ze voorouders? En hoe zijn ze in de loop der tijd geëvolueerd? Hier volgt een kleine reis door de millennia en eeuwen heen om je pictogrammen in hun verschillende declinaties te laten zien, tot aan de moderne pictogrammen die in gebruik zijn. Als we een voorouder van pictogrammen zouden moeten vinden, dan zouden dat de zogenaamde picturale tekens zijn, die niets meer zijn dan grafische uitdrukkingen toegepast op tweedimensionale media.
De enige taal die nog bestaat en rechtstreeks is afgeleid van beeldende tekens is het Chinees. De vroegste Chinese inscripties dateren zelfs uit 1200 voor Christus en zijn de beroemde oraculaire botten, die voorlopersymbolen bevatten van karakters die vandaag de dag nog steeds worden gebruikt.
Tekens met afbeeldingen zijn in de loop van de geschiedenis aanzienlijk veranderd. De oudste dateren uit ongeveer 30 000 voor Christus, in de vorm van muurschilderingen in een grottencomplex in de buurt van Montignac, Frankrijk (de grotten van Lascaux). Het is nog steeds onduidelijk waarom deze 6000 figuren (waaronder dieren, menselijke figuren en abstracte tekens) werden geschilderd, maar het is zeker dat ze niet werden gebruikt om een specifieke boodschap over te brengen.
Een ander belangrijk voorbeeld van deze tekens zijn de Egyptische hiërogliefen, het spijkerschrift van Mesopotamië en de Maya-glyfen, allemaal uit dezelfde periode. In dit geval waren het echte talen die gebruik maakten van een systeem van picturale tekens. Dankzij de ontdekking van de Steen van Rosetta in 1799 (met dezelfde inscriptie in Egyptische, Demotische en Oudgriekse hiërogliefen) was het voor het eerst mogelijk om hiërogliefen te ontcijferen en te beseffen dat ze daadwerkelijk klanken van een taal voorstelden die ooit heeft bestaan.
In de 12e eeuw ontstond er een nieuw type afbeeldingsteken, dat vandaag de dag nog steeds bestaat onder de adellijke families: het heraldische wapenschild (of blazoen). Dit werd tijdens de middeleeuwen aangebracht op de helm en het harnas van ridders en werd later het familiewapen.
Met de uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw verschenen er nieuwe tekens, sierfriezen die in de pagina’s van boeken werden ingevoegd en vignetten werden genoemd. Oorspronkelijk met bloemmotieven (de naam komt in feite van wijnstok), werden deze later uitgebreid met verschillende thema’s, waaronder religie, festivals, de maanden, de seizoenen, dieren.
De pioniers van pictogrammen
Vanaf een bepaald moment in de moderne geschiedenis werden pictogrammen de hoofdrolspelers.
De toenemende populariteit van de auto en de aanleg van een steeds dichter wegennet leidden in 1909 in Parijs tot het voorstel van een internationaal systeem van 4 pictogrammen voor verkeersborden, aanvaard door Oostenrijk, België, Bulgarije, Frankrijk, Duitsland, Italië, Monaco, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. In 1927 werd het systeem uitgebreid en erkend door het Verkeerscomité van de Volkenbond.
In 1936 ontwikkelde Otto Neurath samen met Rudolf Carnap en Charles W. Morris het Isotype systeem (acroniem voor International System of Typographic Picture Education). Dit behandelde internationaal gestandaardiseerde diagrammen, afbeeldingen, maar ook tekst en illustraties die in het openbaar werden gebruikt. Hoewel dit systeem tegenwoordig erg veralgemeend is, was het de eerste stap in de richting van de wetenschappelijke en internationale studie en het gebruik van pictogrammen.
Tijdens de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn werden voor het eerst pictogrammen gebruikt in een sportcontext, maar het keerpunt kwam in 1964 met de Olympische Spelen van Tokio. Er werden abstracte en systematisch geometrische beelden gebruikt om informatie over te brengen aan bezoekers (inclusief de verschillende sporten en disciplines). De taal van pictogrammen die we vandaag de dag nog steeds kennen voor de Olympische Spelen werd in 1972 in München ontwikkeld door de ontwerper Otl Aicher. Zijn systeem was opgebouwd uit eenvoudige, gestileerde vormen die zo nauwkeurig waren ontwikkeld dat deze formele taal de hele ontwikkeling van moderne pictogrammen tot op de dag van vandaag heeft beïnvloed.
In 1968 bracht een studiegroep binnen de Duitse luchthavenvereniging een rapport uit waarin het gebruik van pictogrammen op luchthavens werd aanbevolen. In de decennia daarna werden deze systemen toegepast op lokaal en nationaal openbaar vervoer.
Pictogrammen in commerciële projecten
En vandaag? Wat is de situatie vandaag? We zijn er nu aan gewend om overal pictogrammen te vinden, zowel op fysieke als digitale media. Deze taal wordt nog steeds in veel contexten gebruikt, laten we eens kijken naar enkele voorbeelden in enkele interessante commerciële projecten.
Het visuele en bewegwijzeringssysteem van Keulen-Bonn Airport dat tussen 2003 en 2005 is gerealiseerd door Intégral Ruedi Baur Paris omvat niet alleen pictogrammen, maar ook een lettertype dat is opgebouwd op hetzelfde raster en met dezelfde basisvormen. De pictogrammen zijn verdeeld in twee categorieën: in de eerste zijn er eenvoudige en gestileerde tekens die worden gekenmerkt door een dikke omtreklijn en in de tweede zijn er realistische en gedetailleerde silhouetten.
In 2013 ontwierp Sagmeister & Walsh de visuele identiteit voor Function Engineering, een bedrijf gespecialiseerd in mechanisch ontwerp en engineering voor productontwikkeling in verschillende sectoren. Het visuele systeem draait om een reeks pictogrammen die doen denken aan een mechanische stijl. Dezelfde stijl wordt gebruikt voor het logotype.
Eurosport gaf het Londense bureau DixonBaxi de opdracht om alle graphics te ontwikkelen voor de 2018 Grande Giro (die de Tour de France, Giro d’Italia en Vuelta a España omvat). Als onderdeel van het enorme systematische creatieve regiewerk voor foto’s en video’s en graphics op alle media, creëerde het bureau talloze pictogrammen die voornamelijk op digitale platforms worden gebruikt.
Het Pentagram-team van Sascha Lobe ontwierp graphics en bewegwijzering voor het hoofdkantoor van het cosmeticabedrijf Amorepacific in Seoul. De pictogrammen passen harmonieus in de architectuur (ontworpen door David Chipperfield) en gaan de dialoog aan met zowel de typografie in het Engels als de ideogrammen in het Koreaans en Chinees. Het project ontving verschillende prijzen, waaronder de Beazley Design of the Year 2019.
09 Zoals we gezien hebben, hebben pictogrammen een verre oorsprong. Hun voorouders, picturale tekens, hebben in de loop van de geschiedenis sterke evoluties doorgemaakt. Sinds pictogrammen in de vorige eeuw geformaliseerd werden, zijn ze letterlijk ons dagelijks leven binnengedrongen. Zelfs vandaag de dag worden ze nog op grote schaal gebruikt en de hierboven geanalyseerde voorbeelden maken ons bewust van hun grote belang op zo veel gebieden.